Artysta – Zawodowiec

Formy działalności

W świecie sztuki prawie zawsze jest się wolnym strzelcem, czyli pracuje się bez etatu, realizując projekty w ramach umowy o dzieło lub umowy-zlecenia. Czy to oznacza, że jesteś sama lub sam? Nie. Poniżej znajdziesz kilka przykładów działalności, jakie możesz zainicjować, otaczając się ludźmi w podobnej sytuacji do Twojej.

Możesz założyć:

• grupę artystyczną,
• start-up, inkubator idei,
• fundację lub stowarzyszenie,
• spółdzielnię albo kooperatywę.

Możesz również zapisać się do jednej z już istniejących organizacji, które wspierają artystki i artystów np. w sytuacji nieporozumienia z pracodawcą lub braku ubezpieczenia zdrowotnego. Są to:

• Obywatelskie Forum Sztuki Współczesnej (w Polsce) / Samoobrona Pracowników Sztuki (ICTM – w Ukrainie) / Haben und Brauchen
  (w Niemczech),
• Komisja Środowiskowa Pracowników Sztuki przy OZZ Inicjatywa Pracownicza,
• Związek Polskich Artystów Plastyków,
• Związek Polskich Artystów Fotografików,
• Polska Izba Artystów i proponowana przez nią Ustawa o statusie artysty zawodowego (w planach).

 

Możesz prowadzić różne rodzaje działalności, na przykład:

• Bezrobotna / bezrobotny
  W przypadku braku pracy warto zarejestrować się jako bezrobotna lub bezrobotny. Dzięki temu będziesz mieć ubezpieczenie zdrowotne, czyli darmową opiekę lekarską. Istnieje również możliwość otrzymania zasiłku finansowego, jeśli masz na koncie co najmniej roczny staż pracy oraz wykażesz, że przepra- cowałaś lub przepracowałeś 365 dni w ciągu 18 miesięcy poprzedzających rejestrację, otrzymując nie mniej niż minimalne wynagrodzenie (w 2021 roku wynosi ono 2800 zł brutto).
  Ważne: jako bezrobotna lub bezrobotny można się rejestrować w przerwach pomiędzy jedną umową o dzieło lub umową-zleceniem a drugą, nawet jeśli te przerwy trwają tylko kilka tygodni.
• Działalność nierejestrowana
  Możesz sprzedawać swoje prace z pracowni lub udzielać lekcji rysunku bez zakładania działalności gospodarczej, jednak tylko wtedy, gdy twój miesięczny przychód nie przekroczy określonej kwoty – w 2021 roku jest to 1400 złotych (ta kwota co roku się zmienia). Jeśli raz ją przekroczysz, masz 7 dni na założenie działalności gospodarczej. Jeżeli nie przekroczysz, to musisz wykazać te przychody w rozliczeniu rocznym, czyli w PIT-36 (więcej informacji poniżej). Ważne: działalność nierejestrowaną mogą prowadzić tylko te osoby, które w ciągu ostatnich 60 miesięcy nie prowadziły działalności gospodarczej.
• Umowa o dzieło / umowa-zlecenie / licencja
  To przykłady najczęściej podpisywanych umów z artystkami i artystami. Więcej informacji znajdziesz w dziale Umowy.
• Umowa o pracę
  Stałe zatrudnienie zdarza się wśród artystów naprawdę rzadko i zwykle wiąże się z wykonywaniem innej pracy zarobkowej niż działalność artystyczna.
• Działalność gospodarcza
  To zdecydowanie najbardziej czasochłonna i kosztowna forma działalności, wiąże się bowiem z comiesięcznymi składkami odprowadzanymi do ZUS-u, ale za to dzięki niej mamy ubezpieczenie zdrowotne, czyli bezpłatną opiekę lekarską, i odkładamy na swoją emeryturę. Koszt składek do ZUS-u zmienia się co roku, w 2021 roku wynosi prawie 1500 złotych miesięcznie.

 

Ważne: w niektórych przypadkach można uzyskać ulgę w płaceniu składek dla ZUS-u (tzw. Ulga na start przez pierwsze 6 miesięcy działalności i Mały ZUS plus przez 24 miesiące).

W przypadku artystek i artystów vatowców wysokość podatku wynosi 23%. Stawka ta obniża się jednak do 8%, gdy dzieło jest wykonywane samodzielnie lub na podstawie oryginalnych wzorów. Więcej informacji znajdziesz w części o podatkach.

W ostatnich latach freelance staje się coraz powszechniejszy, dlatego warto wiedzieć, co jest mitem, a co faktem w kontekście tego rodzaju działalności.

Mity o wolnym strzelcu:

• Możesz pracować bez umowy.
• Umowa, którą z kimś zawierasz, musi mieć formę pisemną. Musisz mieć firmę.
• Musisz móc wystawiać faktury.

Fakty o wolnym strzelcu:

• Umowa to twoja gwarancja, że to, co ustaliliście, zostanie wykonane. Umowa może być zawarta ustnie lub mieć formę mejla. W takim przypadku wiążące są ustalenia dotyczące charakteru dzieła, terminu wykonania, wysokości wynagrodzenia oraz sposobu wykorzystania tego dzieła. Nie jest to jednak dokument, na podstawie którego można zapłacić podatek w Urzędzie Skarbowym lub ubezpieczenie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych.
• Nie musisz zakładać firmy ani prowadzić księgowości. Jeśli ktoś daje Ci pracę, jest zobowiązany w takiej sytuacji podpisać z Tobą umowę o dzieło, licencyjną lub zlecenie.

 

Możesz wystawiać faktury bez obowiązku prowadzenia działalności gospodarczej, np. za pomocą zewnętrznych serwisów, takich jak Useme.com. Platforma ta wystawia fakturę na siebie, a Tobie przesyła umowę o dzieło lub umowę-zlecenie. Wszystkie kwestie podatkowe załatwia serwis, a pod koniec roku przesyła Ci odpowiedni PIT. Koszt takiej usługi zależy od wysokości kwoty na fakturze, ale minimalna prowizja wynosi 10 zł.

Miejsce pracy

Jakiego rodzaju lokal można wynająć na działalność artystyczną?

Rozróżnia się dwie podstawowe kategorie lokali miejskich: lokale użytkowe (wynajem na czas określony: do 3 lat lub na 3–10 lat, z możliwością przedłużenia umowy) oraz mieszkalne (wynajem na czas nieokreślony, zwykle dożywotnio).

Czynsz za lokal użytkowy jest zazwyczaj wyższy niż za mieszkalny, gdyż zakłada możliwość zarabiania na świadczonych tam usługach.

Oprócz tego na rynku dostępne są również lokale prywatne.

 

Gdzie szukać lokalu?

• w swojej okolicy;
• w programach miejskich ogłaszanych przez wydziały kultury lub zarządy gospodarowania nieruchomościami w danym mieście (np. Gdańskie Otwarte Pracownie, Lokal na Kulturę w Katowicach, Program mecenatu artystycznego i usług publicznych w zakresie kultury – pracownie twórcze w Krakowie);
• w konkursach ofert albo przetargach ogłaszanych przez urzędy miast lub spółdzielnie mieszkaniowe;
• na listach miejskich lokali użytkowych i mieszkalnych, które są dostępne
  „od ręki” i bez konkursu (listy udostępniane są przez wydziały kultury lub zarządy gospodarowania nieruchomościami w danym mieście);
  na terenach prywatnych;
• w pustostanach (mogą być miejskie lub prywatne; w przypadku takich lokali zwykle zawiera się umowy krótkoterminowe, do 3 miesięcy);
  na terenach przemysłowych i poprzemysłowych (mogą być miejskie lub prywatne);
• w ramach rezydencji artystycznej.

 

Warto wiedzieć:

• Czynsz za lokal miejski, bez względu na miasto, wynosi od około 2 zł/m2 (dane na rok 2021).
• Gdy wynajmuje się lokal użytkowy na pracownię lub działalność artystyczną, wynajmującemu przysługuje prawo do czynszu jak za lokal mieszkaniowy.
• W lokalach mieszkaniowych przysługują obniżki opłat za media (woda, śmieci, prąd, ogrzewanie, gaz).
• Możliwy jest zwrot kosztów za remont, który wykonaliśmy we własnym zakresie, trzeba to jednak wcześniej zgłosić w urzędzie, od którego wynajmujemy lokal.
• W Polsce obowiązuje zasada „jeden artysta – jedna pracownia”: „Pracownię dostanie artysta, który obecnie nie ma prawa do innej na terenie Polski”.

 

Warunki, jakie należy spełnić:

• Żeby wynająć lokal użytkowy lub mieszkalny na pracownię, galerię lub inną działalność artystyczną, nie trzeba prowadzić działalności gospodarczej ani organizacji pozarządowej. Wystarczy mieć dowód osobisty.
• Należy posiadać dyplom uczelni artystycznej lub dowód członkostwa
  w związku lub stowarzyszeniu albo uprawnienia do wykonywania zawodu artysty. Jeśli jesteś jeszcze studentką lub studentem, wystarczy oświadczenie z sekretariatu szkoły.
• Dobrze widziana jest działalność związana z życiem danego miasta.

 

Zazwyczaj wymagane dokumenty, oprócz wypełnionego wniosku:

• życiorys;
• portfolio;
• dokumentacja twórczości i wystaw (katalogi, foldery itp.) – mogą być w formie elektronicznej;
• rekomendacje lub recenzje;
• oświadczenie / zaświadczenie o aktualnych warunkach mieszkaniowych; oświadczenie o nieposiadaniu prawa do używania innej pracowni artystycznej w Polsce;
• dyplom ukończenia uczelni artystycznej lub oświadczenie / zaświadczenie
  o przynależności do związków twórczych lub oświadczenie / zaświadczenie z uczelni o odbywaniu studiów artystycznych.
  
  

Słowniczek

netto – kwota, którą zarabiamy na rękę.

brutto – kwota z podatkiem (zawsze wyższa niż netto); brutto = netto + podatek.

koszty uzyskania przychodu (dotyczą tylko umów o dzieło) – koszty, które musimy ponieść, żeby osiągnąć dochód, np. koszt dojazdu do miejsca wyko- nania pracy, czyli cena paliwa lub biletu autobusowego; opłata za internet i telefon, które są nam niezbędne do pracy; zakup materiałów niezbędnych do wykonania pracy itp. W Polsce koszty uzyskania przychodu mogą wyno- sić 20% lub 50%. W przypadku działalności artystycznej wynoszą zazwyczaj 50% i tak jest korzystniej dla twórców.

W praktyce koszt ten wyznacza kwotę, od której pracodawca odliczy podatek. Na przykład jeśli mamy otrzymać honorarium 1000 złotych brutto (to będzie nasz przychód), to przy pięćdziesięcioprocentowych kosztach uzyskania pra- codawca bierze 50% przychodu, czyli 500 złotych, i od tego odlicza 17% podatku dochodowego. W tym przypadku kwota netto wyniesie 915 złotych.

przychód = dochód + koszty uzyskania przychodu (20% lub 50%).

pole eksploatacji – sposób wykorzystania dzieła, np. prezentacja na wystawie,
wydrukowanie wizerunku dzieła w katalogu lub pokaz w internecie.

Warto zwrócić uwagę, żeby ten zapis był jak najbardziej precyzyjny, np. „pokaz pracy na wystawie X w miejscu X w terminie X” albo „wydruk reprodukcji pracy w książce X wydanej w nakładzie X”. Im mniej pól eksploatacji w jednej umo- wie, tym lepiej. Nie można zawrzeć umowy na „wszystkie pola eksploatacji”.

 

Umowy

Na swojej drodze zawodowej zetkniesz się z różnego rodzaju umowami. Poniżej znajdziesz przykłady umów najczęściej spotykanych w świecie sztuki.

Umowa o dzieło

Artyści i artystki najczęściej podpisują właśnie takie umowy. Ich największą zaletą jest to, że dostajemy najwięcej na rękę, bo w tym wariancie nie płacimy kosztów ubezpieczenia. I to jest jednocześnie największą wadą umowy o dzieło, nie zapewnia ona bowiem ani darmowej opieki lekarskiej, ani przyszłej emerytury. Umowę o dzieło podpisujemy, gdy mamy stworzyć nowe dzieło.

 

Cechy dzieła:

• jest to najczęściej rezultat pracy umysłowej, twórczej lub artystycznej; wymaga posiadania specjalnych umiejętności;
• najczęściej jest jednorazowe;
• autor zobowiązuje się do zrealizowania „określonego rezultatu”; miejsce i sposób wykonania dzieła są dowolne.
• Prawie każda umowa o dzieło zakłada przeniesienie autorskich praw majątkowych – lub brak takiego przeniesienia. To ważne, bo dotyczy warunków sprzedaży dzieła oraz tego, co jego przyszły właściciel będzie mógł z nim zrobić. W przypadku umowy bez przeniesienia autorskich praw majątkowych zmieniają się koszty uzyskania przychodu – wynoszą wówczas 20%. Przeczytaj tekst o prawie autorskim w poprzednim rozdziale.

 

Umowa-zlecenie

 

Umowa-zlecenie, w przeciwieństwie do dzieła, jest oskładkowana, czyli gwarantuje nam darmową opiekę medyczną oraz opłacenie składek na naszą przyszłą emeryturę – oczywiście tylko w czasie obowiązywania tej umowy.

 

Cechy zlecenia:

• jest to wykonanie określonej czynności;
• najczęściej określa się tak zadanie powtarzalne, cykliczne;
• wykonawca zobowiązuje się do dochowania „należytej staranności”;
• miejsce i sposób wykonania zlecenia jest dowolny (precyzyjne określenie miejsca i czasu wykonywania pracy może być zawarte w umowie tylko i wyłącznie jako ustalenie wynikające z wolnej woli obydwu stron).

 

Umowa licencyjna

 

To umowa podpisywana w sytuacji, gdy ktoś chce skorzystać z już istniejącego dzieła.

 

Cechy licencji:

• jest to udzielenie zgody na określone wykorzystanie utworu;
• twórcy nadal przysługują autorskie prawa majątkowe do utworu;
• może mieć charakter niewyłączny (wiele osób może w tym samym czasie korzystać z utworu na tych samych polach eksploatacji; może być zawarta ustnie) lub wyłączny (w czasie określonym w umowie z utworu może korzystać tylko jedna osoba / instytucja);
• licencję można cofnąć.

 

Umowa kupna-sprzedaży

 

Jeśli sprzedajecie swoje prace bezpośrednio z pracowni lub w Internecie, to taka działalność nie wymaga rejestrowania, o ile przychód w danym miesiącu nie przekroczy 1400 złotych. Patrz wyżej – w części o formach działalności. Taka transakcja nie wymaga również formy pisemnej, ale warto określić i zagwarantować sobie warunki tej sprzedaży oraz pola eksploatacji w umowie kupna-sprzedaży.

 

Umowa zagraniczna

 

Przy podpisywaniu umowy z zagraniczną instytucją lub organizacją zostaniecie poproszeni o przedstawienie tzw. certyfikatu rezydencji podatkowej w celu uniknięcia podwójnego opodatkowania. To dokument poświadczający miejsce, w którym odprowadzacie podatki. Można go uzyskać w swoim urzędzie skarbowym po złożeniu odpowiedniego wniosku i uiszczeniu opłaty (17 zł). Certyfikat zazwyczaj jest ważny do końca roku podatkowego, w którym został wystawiony; uzyskanie go zajmuje od kilku do kilkunastu dni.

Umowa z galerią

 

W Polsce współpraca z prywatną galerią komercyjną często opiera się na tzw. umowie dżentelmeńskiej, czyli ma formę ustnego ustalenia pomiędzy galerią i artystką lub artystą. Pozwala na to tzw. zasada swobody umów traktująca o tym, że umowa sprzedaży nie musi mieć formy pisemnej.

 

Pole pisemnego porozumienia:

• umowa o współpracy,
• umowa komisowa.

Pamiętaj, że po każdym spotkaniu, na którym ktoś zaproponował Ci współpracę, możesz te ustalenia spisać, wysłać mejlem i poprosić o ich potwierdzenie.

Podatki

Jakie podatki dotyczą artystek i artystów?

• PIT,
• VAT,
• PCC.

 

PIT, czyli podatek dochodowy od osób fizycznych

Każda osoba, która wykonuje swoją pracę zarobkowo lub w jakikolwiek inny sposób się wzbogaca, jest zobowiązana do złożenia deklaracji podatkowej raz w roku – w nieprzekraczalnym terminie do 30 kwietnia. W przypadku osób pracujących na umowy o dzieło lub zlecenie jest to deklaracja PIT-36, a dla prowadzących działalność gospodarczą – PIT-37.

Deklarację podatkową składa się za otrzymane m.in.:

• honoraria;
• wygrane w konkursach;
• stypendia;
• pomoc socjalną; spadki; darowizny.

 

VAT, czyli podatek od towarów i usług

Jest to podatek, który dotyczy osób prowadzących działalność gospodarczą.

Stawka podstawowa w przypadku artystek i artystów vatowców to 23%. Podatek ten obniża się jednak do 8%, gdy dzieło jest wykonywane samodzielnie lub na podstawie oryginalnych wzorów.

 

Mogą to być:

• obrazy, kolaże i płyty dekoracyjne, rysunki i pastele, oryginalne sztychy,
  druki i litografie, sporządzone w ograniczonej liczbie egzemplarzy, czarno-białe lub kolorowe, złożone z jednego lub kilku arkuszy;
• oryginalne rzeźby oraz posągi z dowolnego materiału, a także odlewy
  rzeźby, których liczba jest ograniczona do 8 egzemplarzy;
• gobeliny i tkaniny ścienne, pod warunkiem, że ich liczba jest ograniczona do
  8 egzemplarzy;
• fotografie, ograniczone do 30 egzemplarzy we wszystkich rozmiarach
  i oprawach.

PCC, czyli podatek od czynności cywilnoprawnych
Jest to podatek, który płaci osoba kupująca dzieło bezpośrednio od artystki lub artysty, jeśli wartość tego dzieła przekracza 1000 złotych. Artystka lub artysta nie mają obowiązku sprawdzać, czy kupujący odprowadził taki podatek. Jest jednak jeden przypadek, w którym to artystka lub artysta muszą zapłacić podatek PCC. Dzieje się tak w momencie, gdy wymieni się z inną artystką lub artystą na dzieło i wartość każdego z tych dzieł przekracza 1000 złotych. Wtedy każda ze stron zobowiązana jest do zapłacenia podatku od czynności cywilnoprawnej. Podatek ten wynosi 2%.

Ubezpieczenie

Warto wiedzieć:

• Na emeryturę zaczynamy pracować od 26. roku życia.
• Wiek emerytalny w przypadku kobiet wynosi 60 lat, dla mężczyzn to 65 lat.
• Minimalny staż pracy potrzebny do otrzymania najniższej emerytury to
  25 lat dla mężczyzn i 22 lata dla kobiet.

 

Ubezpieczenia dzielą się na społeczne i zdrowotne.

 

Ubezpieczenia społeczne:

• emerytalne – emerytura;
• rentowe – renta dla osób niezdolnych do pracy (np. inwalidów) oraz dla rodziny po śmierci ubezpieczonego;
• chorobowe – zasiłek w razie choroby i wynagrodzenie w czasie urlopu macierzyńskiego;
• wypadkowe – odszkodowanie i zasiłek po wypadku przy pracy lub w razie choroby zawodowej.

 

Ubezpieczenie zdrowotne:

• bezpłatna opieka lekarska w państwowych przychodniach i szpitalach.

Co zrobić, gdy nie jesteś ubezpieczona / ubezpieczony?
Jeśli nie masz podpisanej żadnej umowy-zlecenia ani umowy o pracę (chodzi o te, które są oskładkowane), nie prowadzisz działalności gospodarczej ani nie jesteś zarejestrowana lub zarejestrowany jako bezrobotny, możesz ubezpieczyć się na własną rękę. Pamiętaj jednak, że samodzielnie możesz opłacić tylko ubezpieczenie zdrowotne.

Jak możesz samodzielnie się ubezpieczyć?

• Zgłaszając się do ZUS-u jako członek rodziny osoby ubezpieczonej (w praktyce zgłasza cię osoba ubezpieczona). Jeśli Twoja partnerka lub partner jest ubezpieczony, możesz podłączyć się pod jej lub jego ubezpieczenie.
  Ważne! Jeśli jesteś osobą ubezpieczoną, masz obowiązek zgłosić do ubezpieczenia zdrowotnego tych członków rodziny, którzy nie mają innego tytułu do ubezpieczenia.
• Wykupując ubezpieczenie dobrowolne w NFZ (miesięczny koszt w pierwszym kwartale 2021 roku wynosił około 510 zł).
• Wykupując ubezpieczenie prywatne, np. na stronie Zawodytworcze.pl (miesięczny koszt to 200–500 zł).
• Wpisując się na listę twórców przy Ministerstwie Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu (Komisja ds. Emerytalnego Zaopatrzenia Twórców) lub na listę Polskiej Izby Artystów (w planach).

 

Warto wiedzieć:
Osoba, która składa wniosek o dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne, ale miała przerwę w opłacaniu składek, podlega opłacie dodatkowej.

Jeżeli przerwa w ubezpieczeniu zdrowotnym i opłacaniu składek wynosiła nieprzerwanie:

• od 3 miesięcy do roku – opłata dodatkowa wynosi 20% dochodów przyjętych jako podstawa wymiaru składki;
• powyżej roku do 2 lat – opłata dodatkowa wynosi 50% dochodów przyjętych jako podstawa wymiaru składki;
• powyżej 2 lat do 5 lat – opłata dodatkowa wynosi 100% dochodów przyjętych jako podstawa wymiaru składki;
• powyżej 5 lat do 10 lat – opłata dodatkowa wynosi 150% dochodów przyjętych jako podstawa wymiaru składki;
• powyżej 10 lat – opłata dodatkowa wynosi 200% dochodów przyjętych jako podstawa wymiaru składki.
  
  

Jak uzyskać zwolnienie z opłaty dodatkowej?

• Możesz złożyć wniosek o zwolnienie lub rozłożenie na raty opłaty dodatkowej w związku z trudną sytuacją materialną i życiową.
• Możesz wykonać pracę na umowę-zlecenie i od razu po zakończeniu obowiązywania tej umowy udać się do NFZ w sprawie dobrowolnego ubezpieczenia.

 

Polecane lektury:

• Aleksander Wallis, Artyści-plastycy: zawód i środowisko, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964.
• Walter Benjamin, Twórca jako wytwórca, przeł. Hubert Orłowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.
• Pracownia i dom artysty XIX i XX wieku: mitologia i rzeczywistość,
  red. Andrzej Pieńkos, Neriton, Warszawa 2002.
• Gregory Sholette, Dark Matter: Art and Politics in the Age of Enterprise Culture, Pluto Press, London 2010.
• Sarah Thornton, Siedem dni w świecie sztuki, przeł. Małgorzata Kuliś, Fundacja Propaganda, Warszawa 2011.
• Praktyczny poradnik dla artystów, red. Agnieszka Pindera, Stowarzyszenie Sztuka Cię Szuka, Toruń 2012.
• Inicjatywy i galerie artystów, red. Agnieszka Pindera, Anna Ptak, Wiktoria Szczupacka, Stowarzyszenie Sztuka Cię Szuka, Toruń 2014.
• Fabryka Sztuki. Podział pracy oraz dystrybucja kapitałów społecznych
  w polu sztuk wizualnych we współczesnej Polsce, red. Michał Kozłowski, Jan Sowa, Kuba Szreder, Wolny Uniwersytet Warszawy, Warszawa 2014. Czarna księga polskich artystów, red. Katarzyna Górna, Karol Sienkiewicz, Mikołaj Iwański, Kuba Szreder, Stanisław Ruksza, Joanna Figiel, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015.

 

Zobacz też: Samoorganizacja